Мусаев Сулиман. Доьхна де

Аьхкенан де къегина деана. Сийсара сахиллалца догIа ихнехь а, латта делкъа хан хилале дакъийна бовхачу малхо, цхьаццанхьа дисина долу кегий Iаьмнаш ца лерича.
Баьццара басара хьаькхна, йукъ-йуккъе, басар дIадаьллачу метте, мекха хьоькхнаш хIиттина долу эчиган ков доккха диллина ду. УьйтIе ма-веллина аьрру агIор долчу рагIу кIелахь, буха гуьйригаш а хIиттийна, тIе истангаш тесина дехкинчу аннаш тIехь Iа масех воккха стаг, цаьрца цхьана ша хIусамда Сайпи а. Дехьа лаьттачу цIен кибарчигах динчу жимчу цIачуьра зударийн белхар хеза.
− Нах богIу! − схьахIутту гIаж карахь кетIахь лаьтташ волу Сайпин шичин жимаха волу кIант.
− Ассаламу Iалайкум! ДоIа дехьа, Iусман, − кадам дIаоьцуш болчу нахана йукъахь Iаш волчу Сайпин девешин кIанте вистхуьлу тIебаьхкинчарах воккхаха верг.
− Ахьа дехьа, Янарс! −Янарс куьпан туркх ву.
− ХIан-хIа, доIа де ахь, Iусман!
Массара а доIа дан куьйгаш хьалалоцу.
− Амин! Амин! − хеза.
− Патихьат!
ДоIа дина бевлча, куьйгаш йуьхьтIе хьала а хьокхий:
− Дала гечдойла цунна, Дала декъал войла иза, шуна Дала иманца собар лойла, − кадам бо. − ХIун дийр ду ткъа, Делан Iожалла йу-кх лелаш, Делан Iожалла. Вайн карахь хIума дац-кх иза.
− Дела реза хуьлда шуна. Вайга хоьттуш хIуманаш дац-кх уьш. Делан кхелана реза хила деза-кх вай.
Баккхий нах охьаховшу. Кегийрхой лаьтта.
− Хьенех! − наггахьа цхьаццанга вистхуьлу Iусман йа Сайпи. − Шу хIинца паргIата дуьтур ду оха. ДIадаха деза шу. Дала зийарт къобалдойла шун.
Цхьаберш совцу, дукхаха берш дIабоьлху, хье ца луш: масех тезет ду йуьртахь, цига а кхача деза церан.
− Муха нисделла хIара, ва Сайпи? − хотту дукха хан йоццуш кхуза кхаьчначу зоьртала дегIехь волчу къонахчо. − Тахана Назранера цIавогIуш наха автобуса чохь дуьйцуш хезчий бен суна хиъна а дац хIара. Со цIахь воцу цхьа кIира хан а йара.
− Цхьа старагIий, шинарий дара вайн. Царна докъар Iалашдан гIерташ ши-кхо де дара хIара кIант дIога ферма хиллаче мангал хьакха оьхуш. Аса-м ала а аьллера цуьнга, ма эхахьа цига, стохка салтий лаьттина йолу и меттиг тешаме ца хета суна, йол оьцур йу вай, аьлла. Вахийтахь ша, дийхи-кх, дика буц йаьлла цигахь кхушара, аьлла. Мангал хьакха меттиг къен хиларна со а дIа къар велла,Iадда Iий. Стомара цига ваханчохь цхьа «растяжка» олучу хIуманах мангала а тасабелла, лазийна аьлла, цуьнца хиллачу кIентан да кхечи. Больнице вигнера иза Iусмана, хан кхачарна, цига дIакхоччушехь дIавели-кх, − меллаша дуьйцу Сайпис.
Хьаьвда тодеш воллура Сайпи, уьйтIахь цхьаъ кхайкхича. Иза кхойкхуш хеззашехь, аьрру куьйган хьажо пIелгах жIов тоьхна, цIиш дIатуьйхира Сайпис. Йуха, пIелгах йовлакх а хьарчийна, аравелира. Ахьмад хиллера веанарг, кхуьнан кIантаца, Асланаца, мангала вахана волчу Юнусан да. Салам а делла, Ахьмада элира:
− Сайпи, хьо воха ма вохалахь, хилларг доккха хIума дац хьуна. Аслан, мина а иккхина, ши ност лазийна больнице вигна. Вайн чуьра кIант веанера схьаала, хIинца Iусманаца иза больнице дIа а хьажийна вогIу со…
Кхин дIа цо дуьйцург хезаш вацара Сайпи. Шен кийрара дог коьрте хьала а даьлла «дап-диппанехь» детталуш ду моттаделира цунна. ДегI марсаца хьаькхна гIодам санна малделлера.
«Воха-Мегар-Дац! Воха-Мегар-Дац!» − детталора дог. ХIунда делахь а, шен кIант кхин дийна гур воцийла хиира Сайпина.
Цхьана йукъанна кхетаман долара даьлла долчу дегIана, ша кхузткъа шарахь гергга гIиллакхех, оьздангаллех ца дохуьйтуш лелорна, ницкъ кхечира и беза мохь лан.
− ТIекхаьчнарг лан дезаш, Делан лай ду-кх вай, − шен аз хезира кхунна. − Чоьхьа вала, цхьацца чайн стака мала вай, − тIетуьйхира йуха.
− ХIан-хIа, Сайпи, суна вайшиъ больнице тIаьхьавахча бакъахьа хета: и кIант сихха цига дIакхачорхьама Iусман дIавахийтира аса, суо хьоьца тIаьхьавогIу, аьлла.
− Делахь хIета, сайн тIера бедар хийца аса, − чувахара Сайпи. Амма ши лулахо новкъа валанза вара, Iусман кхуьнан кIентан дакъа а дахьаш цIакхаьчначу хенахь.
ХIинца а, и селханлера де дага деъча ойла йо Сайпис: «Йа АллахI-Дела, хастам бу-кх хьуна, суна иман а, собар а делла, йуьхьIаьржа хIуттура-кх со маьIаргонна».
Ши йоI, цхьа кIантий дара Сайпин, пхийта шо хьалха зуда а йелла вуьсуш. Гергара наха зуда йалайе боххушехь, ца йалайеш къанвеллера иза, берашца десте вон хиларна кхоьруш. Ши йоI хIинца марехь йара. Шен дерриге а дахар, са кIантана чу диллина Iаш вара Сайпи. Ткъа тахана… Тахана дIадели-кх дерриге а. ЦIийна гIортор а дIайели, хIу а хеди. Хеди-те.
Керта велира Сайпи. Йай чу жижиг тосуш бохкура кегийрхой. Лулахой а, Асланан накъостий а. Сайпи ца гора царна. Лохха деш къамелаш хеза, наггахьа дай белар а эккха. ЛадугIу Сайпис. ХIан-хIа, кхуьнан кIант вац вуьйцуш. Олхазаран кIант ву ша стохка Казахстане вахана волуш лелийнарш дуьйцуш. Iовжадо Сайпин дог. Ма тамашийна хIума ду-кх, нехан керта тезета баьхкинчу наха дуьйцу цхьадолу, иштачу меттехь ца дийцича а хIума доцу, хабарш. Ма чIогIа новкъа довлу кхунна уьш, дагах мехий дохуш санна. Кадам бина бевлла цхьа кIезиг хан йаьлча, ахьа дIа ладоьгIча, велларг воцург кху дуьнентIе мел долу хIума хуьлу-кх хьуна дуьйцург: сийсара телевизор чохь дина къамел а, йуьртдас аьлларг а, посташкахь салташа дийцинарг а, тIетоьхна долу пенси а, Iамеркан паччахьо аьлларг а, Яапонехь мохкбегор а…
Наггахьа моллас йа баккхийчех цхьамма:
− ХIей нах, хIинца къулханаш а дешна вайн бусулба вешина мел кхайкхор бу вай, − олу.
ТIаккха цхьана йукъанна тийналла хIутту. Мел кхайкхина бевллачул тIаьхьа йуха а шайн къамелаш дIадоладо.
Цхьа ткъо шо хьалха тезет даьлча дийнна куьпера нах нисса баттахь телевизор йа магнитофон ца латош Iара-кх хьуна. Тезетахь дуьненан къамелаш а кIезиг ма хуьлура. Ткъа хIинца…
Нахана бехк буьллийла дацара да-м. ЧIагIделла-кх хIокху тIаьхьарчу шерашкахь нехан дегнаш. Масийтта шарахь махкахь лаьттачу тезетах дIабоьлла-кх.
ХIетте а и цхьадолу сов къамелаш ца дича а хIума-м дацара. Йа кхунна ишта хета-теша иза? Арарчу тезеташкахь хIара ша а ма хуьлура нехан хабаршка дог а догIуш ладоьгIуш. ХIинца кхуьнан йоллу дог-ойла хилла хир йу-кх хьуна цу тезетийн дайшкахь а.
Мацах цкъа, Советан Iедал тIедогIучу шерашкахь, деникинхошца хиллачу цхьана тIамера цIабоьрзуш хилла боху луларчу йуьртана гIоьнна бахана болу нах. йехха тIийриг йина говр-ворданаш хилла йуьрта чуйогIуш, тIехь тIамехь эгначийн декъий а, лазийнарш а болуш. Цхьа къена стаг хилла кетIе а ваьлла, Iасана тIе а вазвелла, лаьтташ, тIаме вахана кIант цIаваре хьоьжуш. Дакъа тIехь долу ворда кхечу ураме чуйирзича йа нехан кетIахь сецча воккхачу стага ша-шега олуш хилла: «Иза а соьга лалур ду», − олий. ТIаьххье а, цхьа ворда шен кетIехь сецча: «ХIара нахе а лалур ду»,− элира боху пекъаро. Иштта, шег-шега кхаьчнарг халоха а, дезоха а хеташ ду-кх хIара, хIун дийра ду ткъа? Массо а хIума цхьатерра лан дезаш делахь нехан дегнаш тоххарехь лилхина хир дара.

− Ваша, хьоьга Бикату кхойкху, − элира тIевеанчу кхуьнан шичин кIанта.
Эвла йистехь ша цхьаъ Iаш йоккха стага йара Бикату. Шен веллачу кIентан ши кIант кхиийнера цо. Жимаха верг, Ислам, Асланаца ишколехь цхьаьна дешна вара. ТIом баьллачу шолгIачу Iай гIалитIе институте сесси дIайала вахана волу, шен воккхаха волу ваша цIа ван хьевелча, цунна тIаьхьа вахана Ислам а тIепаза вайнера. Тахана а царех хIума хууш дацара цхьанне а.
УьйтIа велира Сайпи. Букара а йахана, Iасана тIе йазйелла лаьттачу йоккхачу стагана тIевахана, мара кхийтира иза.
− Дала гечдойла Асланна, − аьлла, кхин дош ца алалуш йелха йолайелира Бикату.
− Хьо хIунда йеана, ва Бикату? Цхьамма а бехк буьллур ма бацара хьуна. Хьан могашаллица хала некъ ма бу ахьа бинарг,− легашка шед хIоьттира Сайпин.
− Суна… сайн ма-хетара Аслан а… Иза а… Кани а (иштта олура цо Исламах)… Бен ма вацара… суна. И ши кIант… дIавайнчул тIаьхьа а… кест-кестта со йолче ма вогIура иза. Сан гIуллакхе хьожура… дечиг доккхура… цкъа молханаш йахьаш веънера… − «ахIи» аьлла охьайилхира йоккха стаг.
− Ма йелха, Бикату. Делан лаамана реза хила деза вай, − са малделла когаш тIехь ца латталуш йолу йоккха стаг зударий болчу чу а йигна, шена хилла хорам къайлабахьа, йуха а сихха керта велира Сайпи.
«Миска-йаI, миска, − ойла йора цо. −Шега доцучу денца цу дуьнентIера суна гуча йеана-кх. Кху шина шарахь сов, цхьа а лар йоцуш, йа дIадолла декъий а, йа ву аьлла меттиг а йоцуш вайна ши кIант лан ма хала хир ду-кх цунна! Сачунна-м тIеваха барза а бара».
Малхбуза ламазан хан герга гIерташ йара. Кадаме оьхучу нехан тобанаш алсама йуьйлура. ХIора а Сайпина тIе вогIий, хIара къовллий мара а вуллий, вистхуьлура. Гергара нах, йуьртахой, Асланан накъостий…

Вайнах №1, 2024