ЯХЪЯЕВ Салавди. Поэтически драма

ЦIЕН-БЕРДЕ…

Дакъалоцурш:

Гадаев Мохьмад-Салахь
Шура – цуьнан зуда
Казбек – цаьршиннан кIант
Малика – Гадаевн тIаьххьара безам
Сайхьат – Маликин гергара йоI
Заманхой – 4стаг
Виниамин Христафорич – набахти чуьра лор
Александра – Iилманан-талламан
институтан белхало
Георгий Эдмундович – Шурин лулахо
Гадаевн цIийнан нах:
1-ра стаг
2-гIа стаг
3-гIа стаг
Канташ
Йоккха стаг
Илланча (тобанца)
Кхиболу нах

1 дакъа

1 сурт
ЦIерпоштан цIогIа. Схьахаза йолало «тIурненера гIов». ЦIерпоштан цIогIа. Кирхьа дIасаузу. Цунах терра мукъаман хазар а дIадолало, гIийлла. Нохчийн кехат-пондар, Iадхьокху пондар (скрипка), шедаг. Гучуволу I-ра заманхо:
Чурт санна, лаьтта со
ГIум-Азин арахь,
Тянь-Шанан лаьмнашка
бIаьргтоьхча, кийрахь
Генарчу Даймехкан
сурт хIоттало,
Малхбузе мел хьийжи,
дог Iийжадо.

Малх, буза бегийна,
регIа лахбелча,
Суьйре а, даш санна,
сайна язъелча,
Ойлане дарц даьлла,
со айъавелча,
Даймахка вуссу со,
Я Залжалала.

Бераллехь хьийзинчу
даккъашка вуссий,
Лаьмнашка, арешка
гIийла бIаьрг кхуссий,
ХIиттинчу бIаьргаш чу
сирла хиш дуссий,
Даймахке хьоьжу со,
Я Залжалала.

Тезетехь техкаш го
вайн бошмаш, хьаннаш,
ГIайгIанех юьзна го
тогIенаш, Iаннаш,
Дайн кешнаш доьхначохь
упханийн аннаш
Хьулдан да воцуш го,
Я Залжалала.

Вай дина ярташ го
тишъелла, гIийла,
Го сирла шовданаш
дай боцуш мийла,
Вайн хьомсара ков-керташ,
каш санна, шийла,
Сов ирча карайо,
Я Залжалала.
ТIаккха со, дог духий,
аьрцнашка волу,
Iийжачу кийрара
мохь – цIогIа долу,

Яьссачу тогIеша
соьца мохь олу,
Iадавой, воьрзу со,
Я Залжалала.

Чурт санна, лаьтта со
ГIум-Азин арахь,
Тянь-Шанан лаьмнашка
бIаьргтоьхча, кийрахь
Генарчу Даймехкан
сурт хIоттало,
Малхбузе мел хьийжи,
дог Iийжадо.

2-гIа заманхо:

«Со вина борз угIучу ламанан Iин чохь,
Эндаже лечарчий, ижунна дуьйлуш,
Суьйренца хьийзачохь, буьрса аз кхуьйлуш;
Вина, чIу цабаллал луьстачу хьуьн чохь,
Лаьттан тхов тиллинчу тишчу тхайн буьн чохь –
Дада сайн ваьхначохь, …»

1909-чу шеран I0-чу декабрехь Нажин-Юьртан кIоштара Чуьрч-Ирзе юьртахь дуьнен тIе ваьлла, тIаьхьа гIараваьлла волу нохчийн байтанча, дешан а, меттан а говзанча, яздархо, Iилманча, ойланча, карзахе са, чIогIа са маьрша адам – Гадаев Мохьмад-Салахь. И тера вацара бераллехь дуьйна а шена гонаха бехачу нахах. «Шен» аьлла цуьнан хIумма дацара, цо цунах мах бинера шен къоман дуьхьа долчуьнца:

Цунна ца хаьара, «ваха ма-веззара» ваха.
Цунна ца хаьара, ларвала кIезгачу нахах.

И дика кхеттера, лаьтта ког баьккхича дуьйна,
Ша цхьаъ бен вацахь а, шецанна шен бакъдерг дуйла.
Цо некъаш гездира, ца дойуш шен деган хIайкал,
«Нохчийчоь» боху дош ворхIе а Iаьршашкахь кхайкхош.

И воьлуш, воьлура массо а воьлучу дийнахь,
Даймехкан къина и воьлхура хIоранца кийрахь.
Цунна ца хаьара, къонахий кхуьучу махкахь
КIиллой а бекхийла массо а векхачу малхах.

Вожа ца вуьйжира, тIаьххьара гIаьттира иза,
Массо а заманийн теш хилла, халкъалахь виса.
Цкъа тоха-м велира, мел динарг кIезга а хетта,
Седа а буьйхира, къонахчун бIаьштигах кхетта.

Гадаевн бераллехь хьерчар сов алсам дара доллучу Iаламца. Иза, дукхахверг, Iаламца йолчу уьйрашца вехара. Буха а ца вуьсуш, кхоа а ца луш, ша верриге дIа чу ваьржинера иза цу Iаламна; цуьнан ойланийн тачанаш даьржинера ламанца, Iаннашца, боьранашца, хишца, хьаннашца, олхазаршца. Хала дара, царах муьлхарг мила ву къасто, сов ирсе ша хетарг: я Iалам, я Мохьмад-Салахь.

«ХIетахь жимчу сайн кхетамо соьга
Шабаршца олура: «Хьол ирсе хилла
ДIа мила воьрзур-те, каш чу дегI дилла?

Хьайн гIоддах, хьо Iалам дезарца вогу,
Ткъа иза а дац хьоьца нахарттал шога,
Хьоьсту цо денна хьо, барамах тилла;

Декарха девзара олхазар суна,
ЦIийзарах, угIарах – акхаройн васташ,
Озе ладуггIушехь, дора ас къаста».

3-гIа заманхо:

«ЦIеххьана, амма шех тоьшуьйтуш, кхиъна ваьлла байтанча волуш веара Гадаев Мохьмад-Салахь нохчийн литературе». Цо дуккха а жанрашкахь сутара къахьийгира. Амма шен похIмаллин лакхене иза байтанча а волуш кхечира:

ТIаьхь-тIаьхьа чIагI а луш, орцахь гIов ду
Iарж-Iаржалуш, мархаш а сихъелла керча,
Лах-лахлуш, аьрцнийн уьш кIуьнцалгех хьерча,
Наг-наггахь кхоссалуш лайн чим а бу.
Дарц дала-м доллура, шеко а йоцуш,
Даьлча а дацара керла иза-м.
Композитор хилча, изза сурт хIотто,
Аьрцнийн цу декарах эшар йича,
Цуьнга ладогIархьама, говрахь-гIаш доцуш,
Некъ хилар, цахилар чоьте ца лоцуш,
Ваьлла дIагIур вара, доцуш «мича?».

Бакъду, шен ерриге хан литературиний, Iилманний дIаяла дагахь волчу Мохьмад-Салахьна доьгIна ца хиллера, дерриге нохчийн къомана а санна, шен цIахь, юьртахь, ков-кертахь, шен дайн махкахь, ваха а, къахьега а. Иза къастийра шен сих са ийначу Iаламан доьзалх. Нуьцкъаша шен махкара арадаьккхира нохчийн къам. Цуьнца Даймехкан тешаме воI – Гадаев а. «Халкъан мостагI» цIе тиллина волу иза ГIиргIизойн Республике дIавигира. Оцу тIеххала даьхкинчу шерашкахь набахти чу воьллира иза дуьххьара. Делахь а геналла Iаламна дуьхьало яцара, Байтанчин синан узам шегахь кхаба: хуьлий цкъа бIаьрхиш, тIаккха – цуьнан дешнийн мукъам, шех сатийсаман Iеха хуьлий, даг чу хьаьрчара цунна и.

        Назма

«ХIара зама ю шуна цо хIетахь ялхийнарг,
ХIун хир-те гIийлачу умматах бохуш.
ШафаIат дехалаш вайн Делан Элчане,
Вай Деле дехалаш, хIай динан вежарий.

Далла тIевирзинарг декъала хилла,
Делах дIахьаьвзинарг дакъазаваьлла,
Эхартан заманаш тIекхаьчна евли,
Делаца ларло вай, хIай динан вежарий!

Юрт юьтуш, юьртаха къаьстина Iуьйре,
Дин доцчу охIлано йохийна Iуьйре,
И юьртан тхьамданаш гIелбина Iуьйре –
Декъала делахь тхо, ва Везан Дела!

Вежарий вовшехакъесточу дийнахь,
Да, нана, доьзалаш къесточу дийнахь,
Йижарий вежаршка кхойкхучу дийнахь,
Ма доьхна хьаьвзира, ва Везан Дела!

Езарах, тIекхочуш паргIато яц-кха,
Кхайкхарах, схьахIитта тхьамданаш бац-кха,
Дехарша духадерзор рицкъанаш дац-кха –
Тхо паргIатдахалахь, Я АллахI-Дела».

Александра ю, синтем а байна, дIасалелаш. Лор чувогIу, йоIах бIаьргкхетий, шен вицваларна, бехкала а воьдий, дIа мохь туху

Л о р: – Гадаев схьачуваийта! ( Набахти чохь йолчу неIарша деш долу гIарт-гIирт хеза).

• Гадаев, ас хьоьга хьахийра, хIара Iилманан-талламан институт белхало ю, Александра. Цхьа Iилманан болх бу кхуьнан язбеш. (Пауза) – Александра! Диэ хьайн хаттарш…
  А л е к с а н д р а: – Мохьмад-Салахь, хьо ваьхначу махках – Кавказах дийцахьа. Хьуна хезна хир ду, Гегела аьлла долу дешнаш: «Дуьненан цивилизацин чIагIъялар дIадоладелла Кавказски къам кхиадоладаларан некъа тIера», – аьлла. Иштта, хууш ду, Пушкинан а, Лермонтовн а, Лев Толстойн а кхоллараллина Кавказо беркате тIеIаткъам бина хилар. Хьо цу махкахь вина ву, кхиъна ву. Хьуна – поэтана, Iилманчина – муха гина иза? Дийцахьа.
  Сихлуш вац дийца, амма дош дуьззина схьаолуш ву Гадаев.
  Г а д а е в: – Дийца боху ахь… Денана яра сан, Уммат цIе йолуш. БIе шо сов хан а йолуш, хене хьаьжна йоцуш, дика могуш а йолуш (ас «Нана» олура цунах).
  «Са ма-тоссура хьалагIаьттина, малх кхетталц арахь левзинарг – ялсманехь хир ву», – дара цуьнан соьга олуш. Со хьалххе гIаттийта лууш хуьлура иза. Iуьйранна, уггаре уьнах цIеначу муьрехь, Iаламан хазачу суьрте соьга тидам байта.
  Ас бан а бора тIаккха тидамаш. Со ца кхочуш меттиг яцара, суна ца хууш экхан, олхазаран бен а бацара цигарчу басошкахь. Дийнахь хьовха, буса а хуьлура со цу бердашкахула, хьаннашкахула кхерсташ – бухIанашка хьажа гIерташ, цхьогал, борз ган лууш. «Кхеравалар» хIун ду а ца хаьара. Нанас аьллера: «Кхера хIума дац». Ткъа Нанас аьлларг шеконехь дацара, и хIуъа делахь а.
  Уллехь ловза бераш цахиларна хир дара и, ойланаш а йора дукха. «БIаьста мичахь Iа-те Iа?» бохучунна тIера дIа: – Нана! И седарчий муха летийна оцу стигланах? – Хаац. – Дуьненан йист мичахь ю-те, нана? – Ян а яц. ХIора хIуманна а «хIунда?», «муха?» хаттар хIуттура сан, бахьанех а, кхиаран некъах а кхета гIерташ. Цхьадолчух со кхетара. Цхьадолчух нанас кхетавора. Амма «дуьненан йист» а, седарчий» а…
  Цхьа башха сахьийзара. Велххал. Стенна хьийза а ца хууш. Хьуьлла генахь гучу аренашка дIаваха лаьара. Суьйренца, Iуьйренца цIерпоштан цIогIа хезара. ГIийла. Гуттар а чIогIа гIад-амал довра тIаккха, дIахьада са карзахдолий. Ганза дерг ган лаар, довзаза дерг довза лаар хирг хир дара и. Ткъа довза лууш дерш дукха дара хIетахь. Нана дешна, йоза хууш хиллехь, астраномих долу Iилма Iамо деша вохуьйтур вара цо со. ХIинца суна атта а хир дара сайн космогонийх йолу «Дуьненан сурт» теорина тIехь беш болу талламаш дIабахьа.

А л е к с а н д р а: – Хаза сурт хIоттий ахь. Хьан дешан исбаьхьаллин дуьне шатайпана бос болуш ду. ХIинца мелла а кхета хьан космогонически процесс ган гIертарх а, астраномехь а, философехь а болчу хьан Iилман лиэхамех а. Дуьненаш кхолладаларан а, кхиаран а, кхалхаран а некъ ган гIерташ хьоьжу хьо исторически процессе а. Карор дуй-те кху хьолехь? Ас бешна хьан белхаш. Цундела ю со кхузахь.

Г а д а е в: – Талламаша гойтур ду-кх… Кавказ, ахь хьахийна йолу… Кавказехь, хьалха, и цхьаннах а йозуш йоцучу хенахь, къаьсттина нохчийн къоман, муьлхха а доккха-деза хIума. Кхеташонехь къастош хилла. ХIинца и гIуллакх кухни чу, пеша хьалха дирзина. Хьалха шуьйра, хьена аренаш а яра, яккхий, луьста хьаннаш а яра тхан, ткъа хIинца – тIуг-лам, коьллийн кондарш. Хьалха – йоккха Кавказ, ткъа хIинца – «йоккха коьллийн ков» бен дац. Ас-м ца боху и вон ду. Долуш долу хьал дуьйцу-кх. Пушкинан заманахь паччахьан Росси яра, ткъа хIинца советан йоккха паччахьалкх ю. ХIинца дIайоьдуш кхин прогресс а ю: машенийн, техникийн кхиар. Цуьнан, цхьана агIор, шен бегIийлаш а ю.
А л е к с а н д р а: – ТIаккха, алахьа: набахти чохь ахь йоккхучу хено хьан кхоллараллин белхашна тIеIаткъам биний?
Г а д а е в: – Суна хетарехь, ца бина, ас язйина цхьа байт маршоне сатесна кхоллаелла елахь а.
Л о р: – Тоийтий вай хаттарш?!
А л е к с а н д р а: – Кхин а цхьа хаттар: набахтехь лан уггаре халаниг хIун ду хьуна?
Г а д а е в: – Массо а цхьацца хIуманна тIехь шен летIкъамаш беш караво: хьал дерг – шен йоцу таро ялхош, ткъа важа – шен чорпи чохь гарза кIезга хеташ. Суна цадезарг – адаман сий лахдар ду.
А л е к с а н д р а: – Кху сохьта хьуна уггаре мехалниг хIун ду?
Г а д а е в: – ХIара карара хан ю-кх «механза», хIунда аьлча, вай хIокху карарчу хена чохь къастош дерг вешан эхартахь хиндолу дакъа долу дела.
Л о р: – Мегар ду. ХIаъ, Гадаев, и хан дера ю вайна цатоьург.
Г а д а е в: – Стенна боху ахь иза?
Л о р: – Мел кхиар делахь а, цуьнгахь гIорасизалла-м ю дуккха а долчу хIуманна тIехь. Хьан цамгаро кхоа ца во хьо. Онкологически лазар ду хьуна дерг. Я лоьрийн а, я кхиаран а дан хIума а дац цу цамгарна. Цкъачунна-м. Иштта ду хьоьгара хьал-де, тхоьгара хьал-де а, дог лаза бен доцуш.
Г а д а е в: – Мел хан йисна суна, хьуна хетарехь?
Л о р: – Схьагарехь, дукха хан яц хьуна ваха йиснарг. И цамгар кIарглуш ю хьан. Кху суьрташа схьагайтарехь, хьеран доккха дакъа дIалаьцна.
Г а д а е в: – Со кийча ву вочунна, делахь а Делан диканах дог дуьллуш вац со. Дахар юьхьдуьххьал гуш хуьлу вайна, ткъа и довзар букъа тIехьашха нисло. Кхечу агIор аьлча, цхьа а хIума нисдан йиш йоцчу хенахь.
Л о р: – ХIаъ, шен чаккхенехь бен цунах кхета а ца кхета. Цхьана ханна ду-кх массо а хIума…
Г а д а е в: – Шадерриг а гуонехь ду, шен рогIехь…
А л е к с а н д р а: – (ЦIеххьана) Хьо толур ву хьуна… (юха, шегара цхьа ледарло яьлча санна, юхий, хьоьвза). Гадаев цуьнга дIахьожу, шех къахетар кху йоIанна мичара даьлла бохуш санна, иштта гIаддайна хета-те кхарна со, бохучу ойланехь. Хехойн буьйраш хеза: – Ши куьг тIехьа дилла! ДIаволало. Саца! Чоьхьавала!

2 сурт
Гадаев ша шен камери чохь ву.
Г а д а е в: – Казбек, сан кIант, тахана куьзган тIе ваьккхира со. Сан гIуллакх чекхдаьлла лери лоьро. И бохург ду: вайшиъ кхин цкъа а гур вац, хьо хьайн да а воцуш вуьсуш ву бохург. Амма ахь чIогIа са ма гатде, сан кIант! Делахь-хIета, иштта кхоллам хилла-кх вайн, къаста дезаш, вовшийн довза а кхиале. Дукха хIума лан дезар ду хьан хьайн дахарехь. Массо а хIуманах тIаьхьа кхетар ву хьо, хилларг хилла даьллачул тIаьхьа. Казбек, Iожаллина юьхьдуьхьал хьаьжна Iуьллуш а волуш, со дехар дан воллу хьоьга: хьайн гIийла, дан амал доцуш, декъаза болу гергара нах дIа ма тасалахь. Дукха баланаш хьегна долу, дуьне ма-дду дIасакхиссина долу хьайн жима къам а диц ма делахь. Хьо – нохчийн къоман воI ву хьуна, Дадин цIарах а, Сайд-Iалин а, Хасмохьмадан а, Сайд-Ахьмадан а, вукху бисинчеран а – хила ма-лаъара дика бацахь а, хьайн цIийх-цIий долуш гергара нах бу хьуна хьан уьш. Уьш боцурш, хьан кхин тIаьхьа-хьалхавала стаг а вац хьуна. Нохчийчуьра хьо дIаводахь, цхьа хьан нана йоцчунна, цигахь цхьанна а оьшур а, везар а вац хьуна хьо. Нохчи ма ву хьо, нана оьрси елахь а. Хьо цигахь цхьа-а хир ву хьуна. Цхьалха хилар бохий ахь, шел сийдоцуш болх бац хьуна, дакъазалла. Варийлахь, ма гIолахь миччанхьа а дIа! ТIаьххьарлера а, дуьххьарлера а сан дехар а, весет а ду хьуна иза: варийлахь, ма гIолахь миччанхьа а Iен-ваха дIа. Шурина, со кхелхиний хиъначул тIаьхьа, чIогIа луур ду шайн цIа дIаяха. Цуьнан ойла цигахь лаьтта, лаьттар а ю, хIунда аьлча цуьнан цIеранаш цигара болу дела. Ткъа хьан ма вац цигахь цхьа а да. Шен гергара нах болчу хьо дIавуьгуш, хьан гергара нах бицбеш, ша шен нах болчу йоьду, ткъа хьо хьайнаш болчуьра генавоккху. Цо ойла ца йо, иштта ша хьо хьайн нахах воккхуш хиларан а, хьуо велла дIаваллалц хьо цхьалха вуьсур хиларан а. Шура – хьан гIийла, миска нана – хьан дуьхьа шен са а дIалур долуш, хьо везаш йолу, кхеташ яц ша хьо хIаллакьхирволчу новкъа вуьгуш хиларх.
С а л т и: (гуш воцуш, мохь бу цуьнан хезаш) – Отбой!
Г а д а е в: (мелла а лохха) –
ХIай, валар! –
КIеззига сихделлий-те хьо,
Кхийдина ойланаш кхачале леIа?
Хьайн тарлахь, жиммалца Iехьа,
Витахь со, декъазчу ойланна теIа.
Со-м хезнаъ ваций, хIай, Элчано баьхнарш,
КъорIанан кIоргенаш йовзаза ву;
Аганан уьн тIера упхане яьхьна
Ойланаш йийшор а даьссаниг ду.
Собарде, сих ма ло,
гуонах ма хьийза,
Iахарна борз санна, суна ма цIийза,
Суна сайн декхаршлахь адмалла го;
Къаш летор къахьделла, мелан чам кхетта,
Iазапийн бодано серло а етта,
Девзинарг даржоргахь некъ гуш ву со.
Ас мацах дуьйна схьа латтанаш хьешарх,
Со-м Iаьршийн маьIдане кхачаза вай;
Хьежийна гIелбелла бIаьргаш сан лиэшарх,
Хьаьжна ган кхоьллинарш ганза ву, хIай!
Вахаран урдона хIун луо ас тIаккха?..
Мелана хIоттийна хIоллам а бац.
Со-м кхиънаъ ваций, хIай, меле ког баккха,
Мел боцуш вирзича, Далла а тац.
Собарде, сих ма ло, гуонах ма хьийза…
Далла тIе воьду некъ дагца дIа бу.
Коьртаниг муьлха ду? –
ГIиллакх доцург хьарам ду,
Ламаз а тIехь:
ГIиллакхца вола, бах, шена тIе Цуо.
Декхарийн маххьаш бу хIораннан гихь,
Декхарех коьртаниг
ГIиллакхехь гуо.
3 сурт

А л е к с а н д р а: – Ма са маьрша адам ду и нохчи стаг. Цхьаннах а ийзалуш вац. Цуьнан къамел, мукъам санна, даьржий, хьан синах хьаьрча. Хийрачу маттахь а иштта мерза долу цуьнан и къамел, шен ненан маттахь, Днепр-хи санна, ма хецалой, даьржа хир ду. Л.Н. Толстойс нохчийн маттах аьлла: «Нохчийн мотт уггаре хазачух а, хьалдолчу а меттанех цхьаъ бу, нагахь кхоччуш дика иза хууш хьо велахь». Дагахьбаллам буьсу: йиснарг кIезиг хан хилар. Есенинан цхьа могIанаш оцу нохчичунна яздина долуш санна, хета суна:
«Ва декъала хуьлда хьо даимна,
Зазадаьккхина, кхалха мел деанарг!»
Л о р: – ЧIогIа цIена а, баркалла долуш а стаг ву вайн дархо. Шен долчунна леткъамаш бийр болуш а вац. ГIалара профессорна гойтур ву ас иза. Хьайна лаахь, хьо а ян мегар ду хьуна цига. Мелла а маьрша хьайн хаттарш дан меттиг хир бу хьуна.
А л е к с а н д р а: – Баркалла хьуна, Виниамин Христафорович! Хьо чIогIа догдика а, къинхетаме а адам ду. Со декхарийлахь ю хьуна хьалха.
Л о р: – Ца оьшу бехкала яха. Цуьнан дуьхьа до ас и. Цхьажимма цуьнга шен дог дастийта. Вайшиъ цецдуьйлуш ду цунах, ткъа иза леш ву. Хеназа, ша леш вуйла а хууш.

4 сурт

ГIиргIазехь. Кхузахь берш Гадаевн цIийнан нах бу
1 с т а г: – Маржа яI, Мохьмад-Салахь, хьайн мохь ца тоьуш, кхечеран мохь тIеэцна, кIелвиси-кх хьо!
2 с т а г: – Нахана динчух баркалла-м ца хуьлу хьуна. Уьш мацалла ца балийта а гIоьртина, ша I0 шо хан яккха набахти чу ваха иза. Царах цхьанне а бала-м ца кхечи хьуна цуьнан.
3 с т а г: – ХIокху совета Iедална вайх дешна а, кхетам болуш волу а стаг ца веза. Мискачу стаге хьожург а, бIаьргахь доллу дитт санна, хета-кх хьуна кхарна. Бакъдерг аьлча, Мохьмад-Салахь шен боцу бехк токхуш ву набахтехь. Вайна дола хета бехкеверг дIавийца. Иза хууш болчара пайдаэцна вайн амалх.
Канташ цIа вогIу. Салам ло, бухарчара схьаоьцу. Цуьнгахь цхьа ларча ю.
Й о к к х а с т а г: – Ва кIант, хIун дуьйцу арахь?! Вай цIа дохуьйту ца боху?
К а н т а ш: – Кхузара вайн рицкъ кхача ма-диннехь, вай цIа а гIур ду-кх. Я кхеран карахь а дац-кха хьуна иза… Мохьмад-Салахьан аппеляцих гIуллакх ца хилла. Москвара «Отказ» деана. Оцу цамгаро а чIоггIа лаьцначух тера ду иза. ЦIе ца йоккху цамгар ю цунна. Лоьраша а шайн дан хIума дац аьлла цуьнга.
2 с т а г: – Ма Iийр яц-кх цуьнан кIентан нана хIинца! Iенне а Iийр яц-кх иза. Оцу Росси дIагIур ю-кх иза, и кIант а эцна!
Й о к к х а с т а г: – Цунна бехк буьллий ахь, тIаккха? Оццул а дика Iа иза-м. Яхийтахьа, цхьа нохчи кIант мукъане а кIелхьаравалар хир ду-кх.
2-гIа с т а г: – Хих а ведда, хьера кIел иккхинчунна хилларг ма хилахьара цунах.
1-ра с т а г: – Хьо миччахьа а вахарх, кхеран карара вала меттиг ца йисна-кх. Монголийн махкахь, цу дуьненан йистехь а, хилла со; кхаьрца цхьаьна тIамтIехь а, Жуковс командовать а деш; Германин лаьттахула а тIом беш а лелла со, кхарна тIаьхьа а хIоьттина. Массо метте куьг кхочу-кх кхеран, къацахетарийн.
К а н т а ш: – Кхарна а ду цхьа де. Дела сиха вац. Рицкъ дерг хир ду массарна а. Вай а дацара дика лелаш, ваьшна вай нийса хетахь а. Далла дика ма хаьа. АллахIа, Ша вевзинчул тIаьхьа, Ша вицвиначарна тIе жIаьлеш тосур ду Ша аьлла, – бохуш, дуьйцуш хезна суна дешначу наха.
Й о к к х а с т а г: – И зуда вайца дика чекхйолуш-м ю хьуна. Ша, оьрси ю аьлла, кIелхьараялалушшехь, лахь а, йисахь а, вайца кхуза схьакхелхина иза, оцу кIентан дика дола а до цо. Кхечеран берашка а хьовса, цуьнчуьнга а хьовса. Цуьнан кIант деша а, яздан а хууш ву… (тийналла) – Со ялале цкъа: Нана-ДегIастанах бIаьргтоха, бухдуьйлучу шийлачу шовданах цхьа къурд бан… тIаккха-м яла а реза яра со…
Мехкарша дIалокху, гIийла озош кехатпондар а болуш:
«Сайн дадех, вешех, махках йоккхуш,
Айхьа со елхор дицдин ахьа.
Дуьненах жимчохь со яьккхина,
ДIатесна, елха йити ахьа.
Суьйренца волу хир ву дада,
Къайлаха суна воьлхуш, гу тIе.
Генахь нур лиэпаш, къиэга седа
Тергалбо хир бу, бала даг тIехь.
Сан миска дада, ма велхалахь,
Хьан меттана даим со йоьлхур ю,
Къадоцчу кхиэло хьукма дарна,
Дуьнене гIийла со хьоьжур ю»

5 сурт

Ашхабадехь (набахтехь).
Г а д а е в:
– Ойлано оллийна корта базбелла,
Балано хьовзийна, вахар тазделла,
Iазапо Iовжийна, вацар хазделла,
Генарчу махкара шуьга со хьоьжу.
Вахаран-кхалхаран ойланна аьлла,
ГIийла со лахвелча, суьйренца ваьлла,
ХIоллам гац халкъалахь сайн карахдаьлла,
Баьссачу сайн некъах, воьлхуш, со хьоьжу.

Iаламан эшарехь Iехалуш, ловзий,
БIаьрг боьллуш дайнариг бIаьрг хьаббош девзий,
Iожаллин метта тIехь байттамал хьаьвзий,
Зиэн довчу вайн догIмех дог лозуш, хьоьжу.

ЖехIалчу жайнаша жимчохь Iехорна,
Iесачу некъа тIехь айпаш лехьорна,
Мел боцуш, эрна дукъ айса текхорна,
Дог дохкодаларца Деле со хьоьжу.